Displaying items by tag: Λαογραφία

Ιστορική αναδρομή Λαϊκής ποίησης
Η  λαϊκή ποίηση στην Κύπρο έχει διανύσει μια πολύ μεγάλη πορεία  μέσα στο χρόνο, περνώντας από διάφορα στάδια και διακυμάνσεις.
 Στην Κύπρο ως πρώτοι ποιητές αναφέρονται ο Κινύρας (12 π.Χ. αιώνα), βασιλιάς στην Παλαίπαφο και αρχιερέας στο ναό της  Αφροδίτης και ο Στασίνος ο οποίος έγραψε τα Κύπρια Έπη κατά το πρότυπο της Οδύσσειας.
 Πληροφορίες για ποιητικούς διαγωνισμούς υπάρχουν σε δεκάδες αρχαία κείμενα, τα περισσότερα από τα οποία αναφέρονται σε θρησκευτικές γιορτές όπως  τα Πύθια, τα Διονύσια κ.α. Στην Κύπρο συνέβαινε κάτι ανάλογο στα Αφροδίσια τη μεγάλη θρησκευτική γιορτή προς τιμή της θεάς Αφροδίτης.
 Λόγω του ότι στα κυπριακά ήθη και έθιμα διατηρήθηκαν αρκετά κατάλοιπα των γιορτών αυτών, μετουσιωμένα βεβαίως και προσαρμοσμένα στον κανόνα και την ηθική της νέας θρησκείας, θα μπορούσε κανείς να πει ότι κάτι ανάλογο συμβαίνει σήμερα και με τη γιορτή του Κατακλυσμού.
 Όσον αφορά τη Βυζαντινή περίοδο (395 π.Χ. – 1191 μ.Χ.) δεν υπάρχουν στοιχεία που να αναφέρονται σε επώνυμους Κύπριους ποιητές. Κυριαρχούσαν τα ακριτικά τραγούδια αφηγηματικού χαρακτήρα σε ύφος  και περιεχόμενο ηρωικό μέχρι υπερβολής. Αυτά τα τραγούδια εξυμνούσαν τα κατορθώματα των Ακριτών όπως το τραγούδι του Διγενή και του Χάροντα, Τα τέσσερα παλικάρια κ.α.  που διασώζονται σε διάφορες παραλλαγές. Οι ιστορικές μαρτυρίες την περίοδο αυτή καταδεικνύουν την ύπαρξη ανώνυμων ποιητάρηδων που απάγγελαν και τραγουδούσαν σε γιορτές και πανηγύρια, κυρίως ακριτικών και θρησκευτικών ασμάτων σε μια γλώσσα ανάμεικτη κυπριακή διάλεκτο και ευαγγελική.
  Κατά τη Φραγκοκρατία (αρχές 13ου και μέσα 16ου αιώνα) επικρατέστερα ήταν τα δημοτικά τραγούδια με περιεχόμενο κοινωνικό και ερωτικό. Π.χ. Η Αροδαφνούσα, ο Πραματευτής κ.α. Σε αυτή την περίοδο συντελείται μια πολύ σημαντική αλλαγή που καθορίζει πλέον και  διαμορφώνει την τελική φόρμα της κυπριακής λαϊκής ποίησης και κατ’ επέκταση και των τσιαττιστών. Καθιερώνεται η ομοιοκαταληξία και οριστικοποιείται το μέτρο. Βεβαίως διατηρείται ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος ως  η βάση της κυπριακής λαϊκής ποίησης, αλλά κοντά σ’ αυτό προστίθενται κι άλλα όπως το λόγιο τετράστιχο.
Το λόγιο τετράστιχο λέγεται «λιπέρτικο τετράστιχο», γιατί ο πρώτος που το καθιέρωσε ήταν ο λόγιος  διαλεκτικός ποιητής Δημήτρης Λιπέρτης (1866-1937),τον οποίο μιμήθηκαν πολλοί επώνυμοι ποιητάρηδες.
Η εισαγωγή της ακριτικής ποίησης τοποθετείται στα τέλη του 11ου αιώνα όταν άρχισε η μεγάλη διασπορά του Μικρασιατικού Ελληνισμού  σε πολλά μέρη συμπεριλαμβανομένης και της Κύπρου, τόπο ησυχίας και περισυλλογής. Σ΄αυτήν λοιπόν τη μετακίνηση πληθυσμού υπήρχαν και επαγγελματίες λαϊκοί ποιητές που συνέχισαν και στην Κύπρο το επάγγελμα του πλάνητα αοιδού. Οι ποιητές αυτοί εξελίχθηκαν στη συνέχεια στους γνωστούς ποιητάρηδες. Οι ποιητάρηδες της Κύπρου πήραν από αυτούς τα ακριτικά τραγούδια και άρχισαν να τα διαδίδουν.
Εδώ λοιπόν βλέπουμε από τον 11ο αιώνα μέχρι το 1878 ότι η κυριότεροι φορείς των ακριτικών τραγουδιών ήταν ο ποιητάρηδες που δεν παρέλειπαν παράλληλα να φτιάχνουν και δικά τους τραγούδια για διάφορα επικαιρικά γεγονότα και να τα τραγουδούν γυρίζοντας όπως και σήμερα από τόπο σε τόπο. Ο ρόλος των ποιητάρηδων στα παλιά χρόνια ήταν διπλός:
-     o πρώτος,  ήταν η διάδοση των ακριτικών τραγουδιών και
-    ο δεύτερος,  η σύνθεση δικών τους τραγουδιών τα οποία εμπνέονταν από την επικαιρότητα (Τουρκοκρατία 1571-1878).
Στους  ποιητάρηδες λοιπόν οφείλεται η γλωσσική προσαρμογή των τραγουδιών στο κυπριακό ιδίωμα, διότι τα τραγούδια αυτά όταν διαδόθηκαν στην Κύπρο πήραν το κυπριακό γλωσσικό ένδυμα σε τρόπο που να μην προδίδουν τη γενική προσέλευση τους.
Θέση των ποιητάρηδων
Για να σχηματίσετε  σαφή αντίληψη των θέσεων των ποιητάρηδων στη λαική κοινωνία(κατώτερα στρώματα του πληθυσμού των πόλεων και χωριών) είναι ανάγκη να διακρίνουμε την μετατυπογραφική περίοδο σε δυο επιμέρους τμήματα:
         α. Περίοδο από 1878- 1945, δηλαδή  από την εισαγωγή της τυπογραφίας μέχρι το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τη
        β. περίοδο από 1945 μέχρι  σήμερα
Κατά την πρώτη περίοδο οι ποιητάρηδες επηρέαζαν σημαντικά την κοινωνική ζωή του τόπου και η φήμη τους έφτανε σε όλα τα μέρη του νησιού και κάποτε τα ξεπερνούσε.
Στη Β΄ περίοδο που συμπίπτει με την εισαγωγή του ευρωπαϊκού τρόπου στο νησί, η επίδραση του αυτή στο κοινωνικό περιβάλλον δεν είναι και τόσο ισχυρή αφού η προσοχή, το ενδιαφέρον και ο θαυμασμός του κοινού για τα στιχουργήματα τους έχει μειωθεί στο ελάχιστο.
Ά περίοδος
Οι ποιητάρηδες της  Α΄ περιόδου στην πλειοψηφία τους βοσκοί και γεωργοί χωρίς καμιά μόρφωση κατάφερναν να συγκινούν το ακροατήριο τους και να αποκτούν τη συμπάθεια και το θαυμασμό τους.
Θεματολόγιο τους ήταν:
η διερμηνεία των εθνικών πόθων του λαού
τα θρησκευτικά ιδεώδη
η μετάδοση στιχουργημένων  ειδήσεων, κοινού ενδιαφέροντος και περιέργειας
η διασκέδαση και ψυχαγωγία του ακροατηρίου
έργο κοινωφελές και διδακτικό
ερωτικά δίστιχα και άλλα τραγούδια που γοητεύουν τους νέους
 Β΄ περίοδος
Η επίδραση της περιόδου 1946 μέχρι σήμερα δεν είναι τόσο ισχυρή στο κοινωνικό περιβάλλον. Η εποχή των εντυπωσιακών επιτυχιών και της γοητείας που ασκούσαν στις λαϊκές μάζες έχει παρέλθει χωρίς επιστροφή.
Στην παρακμή ωστόσο της ποιηταροσύνης συνέβαλαν τρεις βασικοί λόγοι :
η διάδοση των γραμμάτων
ο τεχνικός πολιτισμός
ο εκμοντερνισμός των ηθών και εθίμων
Οι ποιητάρηδες χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες:
           α) φορείς δημοτικών τραγουδιών διαφόρων επαρχιών
            β) όσοι τραγουδούσαν μόνο δικά τους τραγούδια (ρίμες) με ποικίλο περιεχόμενο ερωτικό, θρησκευτικό, πατριωτικό, ιστορικό κτλ
            γ) όσοι απάγγελλαν αυτοσχέδια δίστιχα στους ποιητικούς διαγωνισμούς (τσιαττίσματα) που γίνονται στου γάμους, τα πανηγύρια και τις γιορτές του Κατακλυσμού.
Απ’ όλη αυτή την ιστορική διαδρομή των τραγουδιών θα επικεντρωθώ στα τσιαττίσματα και τα αυτοσχέδια έμμετρα αστεία τους που σατιρίζουν οι ποιητάρηδες τα παράξενα και έκτροπα της μικρής κοινωνίας της πατρίδας μας που προκαλούσαν συγχρόνως τον θαυμασμό του ακροατηρίου  για την ετοιμότητα και την στιχουργική ευχέρεια τους.
Τα τσιατιστά αποτελούν ένα από τα πιο ζωντανά κομμάτια των λαϊκών ποιητικών δημιουργιών. Πρόκειται για αυτοσχέδια δημιουργικά ποιήματα στιγμιαίας έμπνευσης και επί το πλείστο διαγωνιστικού χαρακτήρα.
Αυτή που τσιάτιζαν (συν) ταίριαζαν στίχους με ενιαίο νόημα και περιεχόμενο σε έμμετρο δεκαπεντασύλλαβο. Εκτός από τα τσιατισστά υπάρχουν και άλλα είδη που θα μπορούσαμε να τα τοποθετήσουμε στις εξής κατηγορίες :
ερωτικά, κοινωνικά, βουκολικά  και πολιτικού χαρακτήρα   
Τα  αυτοσχέδια αυτά ποιητικά δημιουργήματα αποκαλούνται και τραγούδια, γιατί οι ποιητάρηδες τα λένε τραγουδιστά με τη συνοδεία μουσικής (βιολί και λαούτο).
Η πιο συνηθισμένη φόρμα που χρησιμοποιείται για το τσιάττισμα στους ποιητικούς διαγωνισμούς είναι ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος σε δυο ομοιοκαταληκτικούς στίχους. Πολλές φορές όμως οι ποιητάρηδες χρησιμοποιούν και ένα έως δυο ακόμη στίχους, σε δεκαπεντασύλλαβο, οκτασύλλαβο, εξασύλλαβο ακόμη και εννιασύλλαβο.
Στους επίσημους διαγωνισμούς επικράτησε τελικά το δίστιχο. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται είναι η ομιλούμενη κυπριακή διάλεκτος. Σε κάθε όμως περιοχή του νησιού επικράτησε διαφορετική φωνή, γι’ αυτό και συναντούμε επίσημα δεκατέσσερις διαφορετικές φωνές όσον αφορά τον τρόπο προφοράς του τραγουδιού. Έξι από τις φωνές αυτές θα παρουσιάσω στο τέλος της παρουσίασης μου.

Παράδοση ποιημάτων
Τα ποιήματα των ποιητάρηδων (ρίμες, ερωτικά δίστιχα, τσιατίσματα κ.α) διαδόθηκαν με την προφορική παράδοση αλλά και με τη χειρόγραφη και το έντυπο. Πριν από την εισαγωγή της τυπογραφίας στο νησί(1878)  και όσο άκμαζε σε αυτό ο παραδοσιακός πολιτισμός που στη βάση του ήταν μνημονικός, αφού η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων βασίζεται πρωταρχικά στον προφορικό λόγο και στη μνήμη δέσποζε όπως ήταν φυσικό ο προφορικός τρόπος διάδοσης των τραγουδιών.
Ενώ όμως οι ποιητάρηδες απευθύνονταν προφορικά και επικοινωνούσαν άμεσα με το ακροατήριο τους, συγχρόνως φρόντιζαν να καταγράφουν τα ποιήματα τους ή όταν δεν γνώριζαν γραφή και ανάγνωση να τα υπαγορεύουν σε άλλους γραμματιζούμενους είτε για να διαβαστούν και να διαδοθούν ευρύτερα είτε για να μη χαθούν.
Με την εισαγωγή της τυπογραφίας οι ποιητάρηδες άρχισαν για καθαρά επαγγελματικούς λόγους να τυπώνουν τα τραγούδια τους σε εύχρηστες φυλλάδες. Έτσι αλλάζει βαθμιαία ο τρόπος επικοινωνίας των ποιητάρηδων με το ακροατήριο τους. Τ ον προφορικό και άμεσο τρόπο επικοινωνίας που χαρακτηρίζει τον παραδοσιακό πολιτισμό, διαδέχεται ο γραπτός και έμμεσος που είναι σύμφωνοι με τις αξίες του σύγχρονου πολιτισμού. Πέρα από την αλλαγή αυτή, η εισαγωγή του τύπου επηρέασε σημαντικά τη λαϊκή ποιητική παραγωγή και κατέστησε τον ως τότε άγνωστο και ανώνυμο ποιητή, γνωστό και επώνυμο.
Ο εκδοτικός αυτός οργασμός έφτασε στο κατακόρυφο κατά την περίοδο του 1924-1940. Από τότε παρατηρείται μεγάλη κάμψη που θα γίνει ακόμη πιο έντονη όπως εξηγήσαμε προηγουμένως μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η μερική ανάκαμψη που σημειώνεται αργότερα πρέπει να αποδοθεί στον Απελευθερωτικό Αγώνα  της ΕΟΚΑ 1955-59, στην Τουρκοκυπριακή Ανταρσία το 1963-64 και στην Τουρκική Εισβολή το 1974, γεγονότα που αναζωογόνησαν την ποιηταροσύνη και είχαν ως αποτέλεσμα την αναβίωση του ενδιαφέροντος για τους ποιητάρηδες και τα τραγούδια τους.
Η κυπριακή φωνή τα είδη δηλ.  της μουσικής απαγγελίας που χρησιμοποιούν οι ποιητάρηδες για την εκτέλεση των τραγουδιών τους, δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για γλωσσικές αλλοιώσεις.
Τη διατήρηση της ιστορικής αυτής των τοπικών τραγουδιών την έχουν αναλάβει διάφοροι λαογραφικοί όμιλοι οι οποίοι ασχολούνται με την έρευνα και την διάδοση της παράδοσης στις νεότερες γενιές.

Κυπριακές Φωνές
Παφίτιζιη
Καταραμένη
Αυκορίτισσα
Ακαθκιώτισσα
Σε αυτή την ενότητα της εισήγησης θα σας ενημερώσουμε για τις έξι από τις δεκατέσσερις φωνές που ερμηνεύονται τα παραδοσιακά τραγούδια (δίστιχα). Από κάθε φωνή επέλεξα 2-3 τραγούδια να σας τραγουδήσω. Στο τέλος θα σας παρουσιάσω 5-6 τραγούδια υπό τύπο διαγωνιστικό. Οι φωνές επικράτησαν λόγω της  διαφορετικής προφοράς στην κάθε περιοχή και για το λόγο αυτό οι πιο πολλές πήραν και την ονομασία της περιοχής, επαρχίας ή χωριού.
Επέλεξα να σας παρουσιάσω σαν πρώτη φωνή την φωνή της πόλης και επαρχίας Πάφου που σε λίγους μήνες θα ανακηρυχθεί «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης». Η φωνή αυτή ονομάζεται «Παφίτιτζιη».